Persbericht overlijden Edward Schillebeeckx (1914-2009)

Namens de Stichting Edward Schillebeeckx

Na een ziekbed van enkele weken is Edward Schillebeeckx op 23 december 2009 te Nijmegen overleden. In november is hij vijf en negentig jaar geworden.

De Vlaamse theoloog Edward Schillebeeckx (1914, Antwerpen) speelde gedurende decennia een belangrijke rol in de vernieuwing van kerk en theologie. Hij was adviseur van de Nederlandse bisschoppen tijdens het Tweede Vaticaans Concilie in Rome (1962-1965) en tijdens het Pastoraal Concilie in Noordwijkerhout (1966-1970). Met zijn wetenschappelijke studies en meer pastorale boeken wist hij een omvangrijk lezerspubliek te inspireren, zowel binnen als buiten de christelijke kerken. Zijn eruditie en eminente kennis van de christelijke traditie gingen gepaard met een bewogen engagement in kerk en samenleving. Het focus van zijn theologie is de mens temidden van de schepping van een bij uitstek menselijke en op menselijk heil bedachte God: Deus humanissimus.

Edward Schillebeeckx stelde van meet af aan nieuwe problemen aan de orde. Al vroeg bleek zijn belangstelling voor de vragen van zoekende gelovigen die het keurslijf van de neo-scholastieke traditie te nauw werd en zelf gingen nadenken over God, Jezus en de zin van het leven. In Schillebeeckx herkenden zij een theoloog die besefte dat veel vertrouwde antwoorden naar de vorm achterhaald en naar de inhoud ontoereikend waren geworden voor bewuste en kritische christenen. Geconfronteerd met nieuwe filosofische stromingen, nieuwe verworvenheden van de wetenschappen en technische vooruitgang, voortschrijdende secularisatie van de Westerse cultuur en – vanaf halverwege de jaren zestig – in toenemende mate met geweld, onderdrukking en menselijk lijden, vroegen zij zich af: ‘Is God nodig?’, ‘Wat kan ik eigenlijk geloven?’, ‘Waarom geloof ik en waartoe?’ en ‘Wat durf ik hopen?’

Vanuit die confrontatie schreef Schillebeeckx in de jaren vijftig en zestig invloedrijke werken als: De sacramentele heilseconomie (1952) en Christus, Sacrament van de Godsontmoeting (1959) en Het Huwelijk (1960). Door velen werd hij beschouwd als een belangrijke vernieuwer van theologie en geloofsbeleving. Om die reden vroeg Kardinaal Alfrink hem als adviseur mee naar het Tweede Vaticaans Concilie. Vanuit zijn bekommernis om mensen maakte Schillebeeckx de kritische vragen tot de zijne die in versneld tempo na het Tweede Vaticaans Concilie opkwamen. Hij benadrukte dat God ‘niet los verkrijgbaar’ is en dat de mens een eigen verantwoordelijkheid draagt voor de geschiedenis. Een verantwoordelijkheid die zich waar moet maken in solidariteit met anderen en vooral met de meest noodlijdenden. Dit heeft te maken met het godsgeloof, want ‘in je eigen voetafdruk zul je het spoor van Gods liefde ontwaren’. Zo worden wij God gewaar, zij het niet direct, maar altijd bemiddeld.

In de jaren zeventig en tachtig verschenen Schillebeeckx’ belangrijkste en meest bekende werken: Jezus, het verhaal van een levende (1974); Gerechtigheid en liefde, genade en bevrijding (1977); Mensen als verhaal van God (1989); en studies over het ambt, verkenningen over politiek en democratie, pastorale bundels en artikelen. Deze kwamen tot stand door verbondenheid met bewegingen in kerk en wereld. Daartoe behoorden democratiseringsbewegingen, politieke bewegingen van geëngageerde christenen, vrouwenbewegingen in de kerk, basisgemeenten en de bevrijdingstheologie. Schillebeeckx werd bekend om de wijze waarmee hij het verstaan van de christelijke traditie verbond met kritische distantie ten opzichte van allerlei ideologieën, waarmee machtsposities in kerk en samenleving werden gelegitimeerd en veranderingen geblokkeerd.

In de jaren negentig, na de afronding van zijn boek Mensen als verhaal van God, leidde Schillebeeckx een relatief teruggetrokken leven. Hij bleef echter theologisch actief en wendde zich opnieuw tot het onderwerp van zijn eerste grote boek: godsdienstige rituelen en de christelijke sacramenten. Enerzijds wilde hij de ontwikkelingen in de culturele antropologie en de zogenoemde ‘ritual studies’ verdisconteren, anderzijds was hij erop uit de theologische inzichten die hij vanaf de jaren zeventig had opgedaan te laten doorwerken in de beleving van en de reflectie op de christelijke liturgie. Het boek dat hij hierover wilde schrijven, heeft hij niet kunnen voltooien.

Als theoloog was Schillebeeckx actief op het snijvlak van de christelijke traditie en de moderniteit. Hij werd door velen erkend als pionier van een nieuw geloofsverstaan waarin zending en missie een nieuw karakter krijgen en de uiteenlopende menselijke culturen en religies een positieve waardering krijgen. Voor Schillebeeckx was God zo rijk aan waarheid dat deze niet door één bepaalde godsdienst uitputtend– vertolkt kan worden. Onze kennis van God is evenmin te vatten in het beste van alle religies bij elkaar, want God is elk ogenblik nieuw. Religieuze tradities, inclusief de christelijke, waren voor hem tradities van openheid voor wat zich, steeds onverwacht, aandient als sporen van de op heil van mensen bedachte God.

Curriculum Vitae
Prof. mag. dr Edward Schillebeeckx

Geboren op 12 november 1914 te Antwerpen (België).
Middelbare school bij de Jezuïeten te Turnhout.
Drie jaar filosofiestudie te Gent, vier jaar theologie te Leuven en een jaar aan de Sorbonne, de École des Hautes Études en het Collège de France in Parijs, onder meer bij Marie-Dominique Chenu en Yves Congar.

1952: Promotie aan de Dominicaanse faculteit van Le Saulchoir te Parijs.
1943-1958: Docent dogmatische theologie en spiritueel leidsman bij de dominicanen te Leuven.
1958-1983: Leerstoelhouder dogmatische en historische theologie te Nijmegen.
1983: Emeritaat.

Adviseur van de Nederlandse bisschoppen tijdens het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) en het Pastoraal Concilie in Noordwijkerhout (1966-1970).

Tijdens zijn leven verkreeg hij zeven eredoctoraten en werd hem in 1982 de Erasmusprijs uitgereikt.

Zijn belangrijkste werken zijn:

• De sacramentele heilseconomie, I, Antwerpen: ’t Groeit, 1952
• Christus sacrament van de Godsontmoeting, Bilthoven: Nelissen, 1959.
• Openbaring en Theologie [Theologische Peilingen I], Bilthoven: Nelissen, 1964
• God en mens [Theologische Peilingen II], Bilthoven: Nelissen, 1965
• Wereld en Kerk [Theologische Peilingen III], Bilthoven: Nelissen, 1966
• De zending van de kerk [Theologische Peilingen IV], Bilthoven: Nelissen, 1968
• Geloofsverstaan: interpretatie en kritiek [Theologische Peilingen V], Bloemendaal: Nelissen, 1972
• Jezus, het verhaal van een levende, Bloemendaal: Nelissen, 1974
• Gerechtigheid en liefde. Genade en bevrijding, Bloemendaal: Nelissen, 1977
• Tussentijds verhaal over twee Jezusboeken, Bloemendaal: Nelissen, 1978
• Kerkelijk ambt: Voorgangers in de gemeente van Jezus Christus, Bloemendaal: Nelissen, 1980
• Pleidooi voor mensen in de kerk, Christelijke identiteit en ambten in de kerk, Baarn: Nelissen 1985
• Mensen als verhaal van God, Baarn: Nelissen, 1989

Een volledige bibliografie – ook van werken over Schillebeeckx – kan men elders op deze website vinden.